Tez və asan qeydiyyat!
Yuxu və
yuxugörmə. Birincinin demək olar ki, bütün heyvanlara məxsus olmasına elm belə
şüphə etmir. Bəs yuxugörmə haqqında hansı fikir yaranıb? İnsana bu qədər tanış
olan röyaların sərhədsiz və fantastik dünyası kiçik dostlarımız üçün də
açıqdır? Elm bir yerdə dayanmır və bu məsələ ilə bağlı əsaslandırmalar gətirir.
Qısacasına
vacib məlumat
Məlumdur
ki, yuxu iki mərhələdən ibarətdir: tez (REM) və ləng (non-REM). Onlar həm
insanlarda, həm də heyvanlarda eyni dərəcədə mövcuddur. Əksər yuxular REM
mərhələsində baş verir. Bu, sürətli göz hərəkətləri, nəfəsalma və nəbzin
artması, əzələlərin rahatlaşması ilə xarakterizə olunur.
Alimlər
müəyyən ediblər ki, heyvanlar da REM mərhələsində yuxu görür, amma bir az
fərqli şəkildə.
Ağıl verən yuxu
2001-ci
ildə Massaçusets Texnologiya İnstitutunun alimləri siçovulların beyin
fəaliyyətini ayıq və yuxu zamanı izləmək qərarına gəldilər. Siçovullar mükafat
üçün dairələrdə qaçmağa öyrədilirdi və eyni zamanda onların beyin məlumatları
qeydə alınırdı. Məlum oldu ki, yuxuda siçovulların beyin neyronları oxşar sxemləri
təkrar edir. Heyvanlar sanki keçdikləri yolu başlarında əzbərləyir.
Buna
bənzər tədqiqat 2015-ci ildə London Universitet Kollecinin alimləri tərəfindən
aparılıb. Siçovullara labirintdə yemək tapmağı öyrədirdirlər. Bir müddət
yatdıqdan sonra gəmiricilər yenidən labirintə qaytarılırdı və onlar orada gizlədilmiş
yeməyi artıq asanlıqla tapırdırlar. Beyin fəaliyyətini qeydə alan sensorlar oxşar
sxemi göstərib. Eksperiment nəticəsində məlum oldu ki, siçovullar labirintdə
qət etdikləri yolu yuxuda dəqiq təkrar edirlər.
Belə
yaddaş təlimi yeganə hal deyil. Zebra amadin quşları yuxuda nəğmə oxumalarına görə
20 ildən çoxdur ki, alimlərin tədqiqat obyektidir. Quşlar bir-birinin
nəğmələrini əzbərləyir və yatarkən təkrarlayırlar. Aktivlik yalnız beyində
deyil, səs əzələlərində də özünü göstərir. Lakin hava çatışmazlığı eşidilən
səslərin çıxmasının qarşısını alır.
Səkkizayaqlılar
yuxuda özlərini olduqca qeyri-adi aparırlar. Çox qısa keçən tez yuxu mərhələsi zamanı
səkkizayaqlının dəri rəngi və teksturası kəskin dəyişir, bədən və əmici
orqanları kiçilir, gözləri hərəkət edir. Heyvanın yuxuda olmasına şüphə yoxdur,
lakin alimlər yuxu üçün xarakteristik olan hər hansı bir şəklin beyində
yaranması barədə təsdiq gətirə bilmirlər. Digər onurğasızlarla müqayisədə
səkkizayaqlı ilbizin parlaq zəkayə məxsus olması elmə güman etməyə əsas verir
ki, bu heyvanın beyin qabiliyyətlərinin yaxşılaşmasında yuxu əsas rol oynayır.
Ev
heyvanlarımız bizi yuxuda görür?
Ola bilsin ki, bu sualı hər bir ev heyvanı sahibi verir. Bir çoxları itlərinin və ya pişiklərinin yuxu gördüyünə belə şübhə etmirlər. Necə yəni? Axı onlar yerində tərpənir, sanki nəyisə görürlər, ayılandan sonra tamamilə çaşqınlıq içində olur, hətta bəzən kabuslar da görürlər.
"İtlər
yuxu görür?" (Do dogs dream?) kitabının müəllifi, doktor Stenli Koren
yuxarıdakıları təsdiq edir. Professorun sözlərinə görə, itlər yuxuda
"itlərə aid işlər" görürlər: gəzintilər, oyunlar, yemək. Sahibi də
burada mütləq yer tutacaq. İnsan yuxusuna necə də bənzərdi!
Heyvan
davranışları haqqında tədqiqat aparan doktor Nikolas Dobman buna təəccüb etmir,
çünki insan və itlərin genetik və fizioloji səviyyədə bir çox oxşarlıqları var.
Pişik
yuxusuna dair tədqiqatı 1959-cu ildə neyrobioloq Mişel Juve apararıb.
Bildiyiniz kimi, tez yuxu mərhələsi zamanı adətən böyük əzələlərin iflici
(atoniya) baş verir. Tədqiqat məqsədi ilə Juve pişiklərdə bu mexanizmi
dayandırdı. Nəticədə REM mərhələsinə keçən zaman heyvanlar hədəf görürmüş kimi
başlarını qaldırırdı, biz-biz dururdu və hətta döyüşürdürlər. Bu, beyində
görünən şəkillərə qarşı fiziki reaksiya idi və yuxugörmənin mövcudluğundan
danışa bilər.
Bizdən
fərqli
Yekunlaşdıraraq
bu yaxınlarda nəşr edilmiş "Heyvanlar yuxu görəndə" (When animals
dream) kitabının müəllifi doktor Devid Penya-Quzmanın sözlərinə istinad etmək
istərdik. Kiçik dostlarımızın beyinləri bizimkindən fərqlidir. Bəlkə də
heyvanların xəyalları heç də vizual təsəvvür olunmur, əksinə, onların ətraf
mühiti dərk etmələri ilə xarakterizə olunur. Məsələn, yuxuda quşlarda eşitmə
orqanları, itlərdə isə iybilmə orqanları iştirak edə bilər.
Heyvanlarda
yuxugörmə müxtəlif elm sahələrinin marağını cəlb edir. Bu günə qədər yuxuya
getmiş heyvanın zehnində obrazların yaranmasının xeyrinə danışan bir çox
hipotezlər irəli sürülür. Lakin heyvanların özləri bu barədə bizə danışmayınca
yuxu gördüklərini dəqiqliklə deyə bilmərik.